Zapiski z historii

 O czym głoszą wieki?

„Harem”

Słowo haram w języku arabskim oznacza miejsca święte (m.in. Mekkę i Medynę), wymagające czystości religijnej, zakazane dla giaurów − niewiernych. Jednak haram to także kobiecą część domostwa, do którego prawo wstępu miał jedynie właściciel, eunuchowie i służba. Niemal każdy bogaty muzułmanin posiadał harem. Jego wielkość określała stopień zamożności, pozycję i wpływy właściciela. Siłą napędową przy jego tworzeniu była polityka rodzinna oraz naturalnie seks. Ten ostatni dostarczał radości i przyjemności, ale był też narzędziem w walce o wpływy.

Rola Wielkiego Haremu (arab. harem-i humyun) w systemie politycznym państwa Osmanów zaczęła rosnąć od połowy XV wieku. Padł wtedy Konstantynopol, który stał się stolicą imperium. Od tego czasu, dla uniknięcia roszczeń majątkowych i dynastycznych, sułtani wybierali żony spośród niewolnic. Mehmed II Zdobywca, który położył kres cesarstwu bizantyjskiemu, przestał być władcą plemiennym. Stał się imperatorem. W ręce zwycięzców wpadły niewyobrażalne bogactwa Bizancjum, a później kolejnych podbijanych państw w Azji, Europie i Afryce. Nieustanne wojny dostarczały miliony niewolników. Imperium osmańskie było ich największym odbiorcą w dziejach.

Młode ładne dziewczęta sprzedawano do haremów. Starsi, mężczyźni i kobiety, musieli ciężko pracować u swych właścicieli lub na galerach. Do haremu sułtańskiego trafiały najpiękniejsze branki. Były wśród nich chrześcijańskie niewolnice zdobyte podczas świętych wojen z niewiernymi, porwane przez piratów lub czambuły tatarskie i sprzedawane na targach.

Niewolnice zakwalifikowane do Wielkiego Haremu w Stambule (nierzadko bywały to dziewczynki w wieku dziesięciu lat) poddawano starannym badaniom, ale ostateczną decyzję o ich przyjęciu podejmowała matka panującego. Następnie rozpoczynała się edukacja: nauka zasad islamu, języka arabskiego i perskiego, kaligrafii, etykiety dworskiej i posłuszeństwa. A także – czego domyślają się naukowcy – ars amandi. W zamkniętym świecie kobiet panowała sztywna hierarchia. Na jej szczycie była matka, żony oraz aktualne faworyty sułtana. Dostać się do tego kręgu było przedmiotem marzeń wszystkich pozostałych, a koniecznym warunkiem było zdobycie względów władcy.

Sztywna, rygorystyczna etykieta dworska zakazywała niewolnicy spojrzeć na władcę czy odezwać się do niego jako pierwsza. Musiała czekać pokornie, aż sułtan ją dostrzeże. Wtedy główny eunuch, dyskretnie, aby nie wzbudzać zawiści innych, prowadził ją do sułtańskiej sypialni. Jednak niektóre inteligentne i ambitne kobiety potrafiły obejść te zakazy i skrupulatnie ustalone terminy spotkań w łożu. Fakt, że któraś została obdarzona łaską, był starannie odnotowywany, miał bowiem polityczno-finansowe konsekwencje.

Pozycja w hierarchii i sytuacja materialna sułtańskiej faworyty zdecydowanie się poprawiały. Mogła być to przecież przyszła matka syna, być może następcy tronu. Po tak doniosłym wydarzeniu niewolnica otrzymywała status kobiety wolnej, konkubiny lub nawet żony. Docierała w ten sposób na szczyt haremowej hierarchii.

Wielki Harem zaczął tworzyć strukturę polityczną, rządzoną przez matkę panującego sułtana (Valide Sultan). Opierał się na prawie koranicznym, które głosiło, że głos matki jest głosem Boga, oraz zwyczajach przejętych od innych ludów. Głównym celem jego istnienia było zapewnienie ciągłości dynastii. Sułtańskie matki wychowujące swych synów na przyszłych władców były strażniczkami praw suwerena. Podstawą było bezwzględne zaufanie władcy do matki. Jej zawdzięczał wszystko, także tron sułtański, i tylko jej mógł zaufać. Mieszkał z nią do 12. roku życia i dzielił jej strach o nie. Prawo sukcesji ustanowione przez Mehmeda II Zdobywcę głosiło, że ktokolwiek przejmie władzę najwyższą, uśmierci swych braci, żeby dać wytchnienie światu. Oznaczało to wyrok śmierci dla tych potomków sułtana, którzy nie odziedziczyli po nim tronu. Taka sytuacja skłaniała mieszkanki haremu do twardej walki o władzę i życie.

Wielki Harem powoli stawał się najważniejszą instytucją władzy w państwie Osmanów. Padyszachów w rządach zaczęły wyręczać matki i żony, które poprzez uległych sobie ludzi objęły kontrolę nad państwem. Wywierały wpływ nie tylko na sytuację wewnętrzną, ale i politykę zagraniczną. Niekiedy wręcz osobiście spotykały się z różnymi zachodnimi politykami. Oczywiście stosownie do zasad religijnych rozmawiały z osłoniętą twarzą lub przez zakratowane okno. Wielką pomocą służyli im eunuchowie wyżywający się w intrygach dworskich. Następcy Sulejmana prowadzili głównie batalie haremowe i byli coraz bardziej oderwani od życia i rządzenia rozległym imperium.

Badacze historii jednogłośnie  uważają, że Wielki Harem był ważną częścią systemu politycznego imperium osmańskiego. Mimo burzliwej, wręcz dramatycznej, historii zapewnił ciągłość rodu Osmanów przez ponad sześć stuleci – od końca XIII wieku do 1922 roku. To najdłużej rządząca dynastia w dziejach świata. Historia odnotowuje 21 królowych matek, chociaż tylko trzy z nich były formalnymi regentkami. Ambitne, wykształcone, a jednocześnie pełne powabu kobiety, matki i żony sułtanów potrafiły wykorzystać swoją pozycję, by przejąć władzę w imperium. Umiejętnie wygrywały konflikty wewnętrzne, aby rządzić w imieniu swoich często nieudolnych mężów czy nieletnich synów. A robiły to nie mniej bezwzględnie niż współczesne im władczynie europejskie: Katarzyna Medycejska we Francji czy Elżbieta I w Anglii. Sułtanat kobiet był niezwykłym czasem w historii muzułmańskiego supermocarstwa, gdzie sex appeal był jedną z głównych metod walki. A okres ten zapoczątkowała niezwykła „śmiejąca się sułtanka” Roksolana, bóstwo Lechistanu.

 „Kafes – złote klatki”

Zanim sułtan Ahmed I wprowadził zasadę senioratu, zasady dziedziczenia tronu Imperium Osmańskiego opierały się na okrutnym prawie Mehmeda Zdobywcy.  Jego dekret interpretowano w ten sposób, że władca powinien uwięzić wszystkich swych braci z chwilą wstąpienia na tron. Dobrze byłoby jednak, gdyby powstrzymał się z ich mordowaniem aż do momentu, kiedy urodzi mu się pierwszy syn. Jeśli bowiem sułtan okazałby się bezpłodny, jego uwięziony brat mógłby nagle okazać się bardzo przydatny w roli następcy tronu. W chwili pojawienia się męskie-go potomka władca winien jednak natychmiast wydać rozkaz wysłania krewnych do Allaha. Sułtańskim braciom szykowano więc los bardzo specyficzny: czekanie w luksusowym więzieniu na objęcie tronu imperium bądź uduszenie za pomocą chusty z jedwabiu – w zależności od potencji brata zasiadającego na tronie.
Tak było w teorii, ale praktyka okazała się nieco inna. Po wstąpieniu na tron świeżo upieczeni władcy mieli już z reguły własnych synów. Nie musieli więc więzić braci; przechodzili od razu do duszenia. Egzekucji na sułtańskim dworze dokonywali głuchoniemi oprawcy. Władcy imperium szczególnie ich sobie upodobali, gdyż gwarantowali dyskrecję, posługując się tylko specjalnym językiem migowym. Krewni sułtana, po których przyszli egzekutorzy, czasami usiłowali ich przekupić, ale w przypadku głuchoniemych okazywało się to oczywiście znacznie utrudnione. Łatwiej też zamordować małe dziecko, gdy nie słyszy się jego płaczu i krzyków. Ofiary duszono jedwabnymi chustami bądź cięciwami od łuków.
Straszną sukcesję zaprzestano egzekwować w 1603 r., gdy władzę objął Ahmed I. Czy ten zajmujący się poezją sułtan był przerażony rozmiarami bratobójczej rzezi dokonanej przez jego ojca i poprzednika? Niewykluczone. Zasadnicze znaczenie miał jednak pewnie fakt, że gdy obejmował tron jako młodzieniec, żywił wątpliwości, czy może mieć dzieci. Był wątły, słabowity, ospa zrujnowała mu zdrowie. Na wszelki wypadek nie zabił więc swego brata, 4-letniego Mustafy, tylko uwięził go w jednym ze starych zamków razem z ich babką. Potem wydzielił w stambulskim pałacu Topkapi specjalną część haremu, tzw. Klatkę (kafes). W miejscu tym będą odtąd przetrzymywani młodsi bracia sułtanów. Władcy dbali o to, by ich uwięzieni bracia nie mogli stać się dla nich jakąkolwiek konkurencją. W Klatce obowiązywały więc bardzo specyficzne reguły postępowania. Książęta żyli w luksusie, ale nie pozwalano im zdobywać wiedzy ani nawet rozmawiać. Uczono ich migowego języka, za pomocą którego mogli porozumiewać się ze swoją służbą, składającą się z głuchoniemych eunuchów. Rozrywki ograniczano do niezbyt rozwijających intelektualnie – pozwalano księciu baraszkować w łóżku z kochankami i wyplatać kolorowe makatki.
Synowie sułtanów byli natomiast przygotowywani do rządzenia, choć ich edukacja coraz bardziej odstawała od europejskiego poziomu. Ponad połowa sułtanów rządzących po 1622 roku została jednak obalona w wyniku zamachów stanu. W takich przypadkach wyciągano na ogół następcę z Klatki, który nie miał żadnego przygotowania ani wykształcenia. Taki władca, często cierpiący na zaburzenia psychiczne spowodowane długotrwałym odosobnieniem, stawał się marionetką w rękach koterii dworskich. Jak napisała w książce „Seks w historii” Reay Tannahill, „Klatka była nie tylko grobem dla żywych, ale również gwarancją, że każdy wywodzący się z niej sułtan będzie słaby, bez kontaktu z ludźmi, z imperium, ze światem”. Według szkockiej historyczki humanitarna reforma Ahmeda miała dla Turcji opłakane skutki, przyczyniając się do zmierzchu potęgi imperium osmańskiego.

Dla niewtajemniczonych...

•  Kim byli janczarzy?

 (tur. yeniçeri - dosł. nowe wojsko) – doborowe oddziały piechoty tureckiej stanowiące trzon wojsk Imperium osmańskiego od XV do XIX wieku.  Uzbrojeni byli w różnorodne gatunki broni, lecz zawsze posiadali krótką szablę (jatagan), włócznie, sztylet (kindżał), i początkowo łuk, zamieniony później w pistolet, a od 1566 roku w muszkiet

•  Jakie znaczenie posiadał „wielki wezyr”

Był dostojnikiem państwowy w Imperium osmańskim, noszącego miano  „najważniejszego z ministrów sułtana”. Wielokrotnie posiadał większą faktyczną władzę niż sułtan. Posiadał jego pełnomocnictwo i mógł być odwołany ze stanowiska wyłącznie przez Sułtana. Największa ich władza przypadała na okres 1656–1703 (władza rodu Köprülü). W XIX wieku, po okresie tanzimatu, wielki wezyr zaczął pełnić funkcję odpowiadającą kompetencjami funkcji premiera w Zachodnio-europejskich monarchiach.